Grzymalów
Slownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów slowianskich
Geographic Dictionary of the Kingdom of Poland and Other Slavic Countries
1880-1902
Grzymalów (z Zamurzem i Katem), mko, pow. skalacki, lezy o 2 mile na wschód
od Skalata, przy goscincu krajowym idacym od Smykowiec przez Skalat,
Gizyrnalów, Choro-stków i po wykonczeniu majacym w Sucho-stawie polaczyc sie
z goscincem rzadowym tarnopolsko - kopeczyniecko - czortkowsko-zale-szczyckim;
przez to miasteczko przeplywa rzeczka Gnila, tworzaca maly stawek,
dostarczajacy wody dla mlyna parowego, postawionego przez terazniejszego
wlasciciela Leonarda hrabiego Pininskiego; po przemyskim byl to pierwszy mlyn
parowy w calej wschodniej Gali-oyi.Obszar dwór. posiada 2259 mr., w tem 307 "asu; posiadlosc mniejsza obejmuje 3G45 m r,gruntów, bardzo urodzajnych, graniczacych na pólnoc z pasmem gór zwanych „Miodobory", które, pokryte lasami, chronia te okolice od pólnocnych wiatrów; na zachód zas rozposciera sie plaska, stepowa okolica, na której skapo rozrzucone wlosci, liczace wprawdzie po kilka tysiecy mieszkanców, oddalone sa paromilowe-mi przestrzeniami pól od siebie; na poludnie graniczy z Grzymalowem ogromny majatek Chorostków, stanowiacy ordynacya dawniej Lewickioh, obecnie po wygasnieciu linii Sie-minskich - Lewickich; Grzymalów i Chorostków stanowia przejscie od zimnego zachodnio-pólnocnego Podola do cieplego poludniowo -wschodniego, które swa poludniowa granica laczy sie z Pokuciem, Bukowina i Moldo-Woloszczyzna.
Ludnosci 3995, w tem. rzym. katol. 556, gr. kat. 1160, reszta izraelitów.
Jest tu sad powiatowy, urzad pocztowy i telegraficzny,
Rzym. kat. parafia, erygowana pierwotnie w 1609 roku we wsi Hlibów przez Wojciecha hrabiego Ludzickiego, po zniszczeniu kosciola przez pohanców zostala po ustapieniu muzulmanów z Podola przeniesiona do miasteczka Grzymalowa w 1716 roku przez Adama Mikolaja Sieniawskiego, któren dotacya odnowil.
W r. 1752 zostal postawiony terazniejszy murowany kosciól, poswiecony w 1827 roku pod wezwaniem Trójcy Przenajswietszej. Do tej parafii, nalezacej do dekanatu trembowelskiegodyecezyi lwowskiej, nalezy 15 miejscowosci: Bucyki, Czechowa, Hlibów, Kalaharówka, Kozina, Lezanówka, Lysagóra, Mazurówka, Okno, Ostapie, Pajówka, Podlas, Poznanka hetmanska, Wolica, Zarubince, ogólna liczba rzym. katol. 5088, akat. 8, izrael. 3290. Na cmentarzu w Grzymalowie jest kaplica postawiona przez Konstancya ksiezne Lubomirska w 1818 roku, w której kilka razy do roku odprawiane bywa nabozenstwo.
W obrebie tej parafii znajduja sie szkoly ludowe mezkie, nalezace wszystkie do rady szkolnej w Tarnopolu; w Grzymalowie 2 klasowa, o 2 nauczycielach, w Hlibowie, Kalaharówce, Oknie, Ostapiu, Poznance hetm. i Zarubincaeh 1-no klasowe; w samym Grzymalowie istnieje takze szkola dziewczat, utrzymywana tamze przez zakonnice felicyanki, przeniesione w r. 1871 ze wsi Iwanówka,
Jest tu takze gr. kat. parafia, nalezaca do dekanatu skalackiego dye-cezyi lwowskiej; do niej naleza miejscowosci: Podlesie, Mazurówka i Eleonorówka.
Zamek postawiony przez Adama Mikolaja Sieniawskiego, którego portret jeszcze przechowuja; piekny budynek z wieza i baszta stoi na pagórku nad stawem.
Ojciec terazniejszej wlascicielki G. zrzucil obronne waly i zalozyl obszerny ogród angielski, bardzo gustownie i porzadnie utrzymywany, a sam badynek zanikowy upiekszyl i przeistoczyl na mieszkalny palac.
G. byl glównym majatkiem klucza grzymalowskiego, skladajacego sie z trzydziestu kilku podolskich wsi i 3 miasteczek (G., Touste i Tarnoruda), nalezal dawniej do Sie-niawskich, droga spadku przeszedl do Lubo-mirskich, potem Rzewuskich. Rzewuska, matka Waclawa Rzewuskiego (zwanego emirem zlotobrodym), stracila prawie caly swój majatek, którego czescia byl klucz grzymalowski.
Adwokat przeprowadzajacy likwidacya dostal jako honorarium miasteczko Touste i w.sie: Krasze, Stawki i Sadzawki; praczka wiedenska wziela za nalezaca sie jej zaplate wies jedne, reszte kupowala szlachta pojedynczemi wsiami na licytacyi, a kazda z tych wsi stanowi obecnie ladny szlachecki majatek. Niektóre z nich, jak Kaczanówka, Iwanówka maja po kilka tysiecy mr, domin, obssaru w doskonalej glebie podolskiej; sam G. z folwar. Popla-wy kupil Antym Nikorowiez; po tegoz smierci posiadal go czas krótki jego syn Karol, któren odprzedal ten majatek swemu szwagrowi obecnemu wlascicielowi Leonardo wi hr. Pi-ninskiemu.
Miasteczko osiadle przez zydów prowadzi dosc znaczny handel zbozem, przedziwem, jajami, wódka i maka. Jarmarków rocznych ma to miasteczko 3 oraz co czwartek targ. Jest tu kasa pozyczkowa z funduszem zakladowym 405 zr. 72 cen. Niewiadomy jest czas zalozenia miasta (podobno za Wlad. Jagielly), równiez jak i jego nazwa, czy wziela poczatek od rodziny, czyli tez od herbu. Z powodu polozenia swego na szlaku tatarskim, którym zwykle przechodzili najezdcy ziem ruskich, bylo obwarowane i jeszcze z koncem XVIII stulecia istnial zamek murami obwiedziony, bedacy wlasnoscia wraz z 30 wsiami Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, marszal. w. krak. B. R.